A metáfora do deserto verde en Galicia

Un deserto verde de eucaliptos

Galicia ofrece ao visitante unha postal única que moi poucos poden prometer. O seu monte é sempre verde e posúe un ben cada vez máis escaso, o silencio.

Con todo, baixo a perenne cuberta vexetal dun eucaliptal non se escoita nada. Os paxaros recoñéceno alleo. Ningún aniña entre as súas ramas. E a súa cor engana ao viaxeiro. É un falso verde. O eucalipto, que de nada ten culpa, espreme e asfixia a vida da terra que ocupa. Omnipresente e en expansión por toda Galicia en monocultivos sen data de caducidade.

O que podería ser unha introdución apocalíptica confirmouno nun informe redactado o pasado ano 2018 o Comité Científico de Flora e Fauna Silvestre do Ministerio de Agricultura, Alimentación e Medio Ambiente, que resolveu por unanimidade que o eucalipto "debería incluírse no Catálogo Español de Especies Exóticas Invasoras".

Especie exótica invasora

Desde o Ministerio detallaron que existen suficientes evidencias científicas que explicarían "o empobrecimiento das cadeas tróficas", "a alteración das propiedades físico-químicas, bioquímicas e microbiológicas do chan", "a perda de biodiversidade vexetal e animal", "a colonización de espazos abertos", "a dificultade de erradicación" e "o elevado risco de incendio".

Por tanto, recomendaron "extremar a precaución con novas introducións e plantacións, un seguimento local e levar a cabo medidas de erradicación antes de que se produza a invasión".

Unha mensaxe este que o propio Ministerio neutralizou con outro informe elaborado pola Subdirección Xeral de Desenvolvemento Rural e Política Forestal e un profesor da Universidade Politécnica de Madrid, quen cargou contra o comité científico ao denunciar "unha actitude tendenciosa".

A xestión do monte galego converteuse nun trabalinguas. Unha lexislación enrevesada e un debate con moitas arestas. Tantas como sílabas ten a palabra do ano en Galicia: Deseucaliptización.

Resultou gañadora no concurso organizado polo Portal dás Palabras, unha iniciativa da Real Academia Galega e a Fundación Barrié.

A organización destacou que a súa elección foi reflexo da "crecente preocupación social pola xestión do monte galego" e que explica o "rexeitamento social" que provoca a plantación indiscriminada de eucaliptos. A palabra xa ten ata un exército de voluntarios.

Son tantos que atacaron á árbore nunha fronte de máis de 500 hectáreas distribuídas en doce concellos. Son as Brigadas Deseucaliptizadoras, que se xuntaron baixo o auspicio da organización ecoloxista Verdegaia e que pretenden "combater o problema que supón a eucaliptización e a presenza cada vez maior doutras especies invasoras".

Como conta Joám Evans, coordinador da iniciativa, que recibe a EFE desde a súa atalaia caducifolia na área Conservada pola Comunidade Local de Froxán, un pequeno núcleo rural do concello coruñés de Lousame, que, tras verse cercado polo lume, puxo fin ao asedio do eucalipto substituíndoo por especies de árbores autóctonas.

Bosques que non o son

Di que o deserto verde "non é un concepto que se acuñe desde a crítica ambientalista. É un termo científico que describe que pasa baixo os eucaliptales. Desde unha panorámica podemos estar a ver o que parecerían bosques, pero non o son. Son cultivos intensivos onde o eucalipto polas súas propias características químicas impide a competencia doutro tipo de vida".

Apunta á desertización do rural como unha das principais consecuencias do seu cultivo dado que "a presenza no país de certas industrias que necesitan grandes cantidades de madeira de baixa calidade, para triturar, favorece un modelo que fomenta o absentismo rural".

"O problema é que os intereses destas industrias de base extractivista, por lexítimos que poidan ser, non necesariamente coinciden co interese xeral das comunidades rurais e do propio país en termos de biodiversidade, de paisaxe, de turismo ou de alternativas económicas en aldeas como esta. É a función dos lobbies, que fan que os intereses particulares dun sector convértanse en interese xeral. Aínda que non o sexa".

Usos del eucalipto

Asume que nesta sociedade industrializada, onde a demanda do papel é enorme, "o eucalipto ten algúns usos, mesmo medicinais, e nós por exemplo aquí temos un eucalipto que esperamos ter por moitas xeracións, pero o que está a pasar no país, ter eucalipto por todas partes e de forma incontrolada á única que beneficia é á industria, cunha eucaliptización masiva de comarcas e concellos enteiros".

Do eucalipto non se libran nin espazos protexidos como As Fragas do Eume. Un bosque atlántico que se estende encajonado a ambas as marxes do río Eume, na provincia da Coruña.

Tal e como detalla o xeógrafo Diego Cidrás, contratado predoctoral da Universidade de Santiago de Compostela (USC), "a constitución dunha figura de protección, en leste caso parque natural, non tivo implicacións directas na protección dos valores ecolóxicos do parque en relación coa xestión do eucalipto".

Esgrime durante unha entrevista concedida a EFE o que foi un minucioso estudo sobre a expansión da árbore nas Fragas, onde avaliaron a partir de fontes cartográficas oficiais a evolución das masas de eucalipto e do bosque atlántico, podendo constatar que "o eucalipto se expandiu en todas as zonas ata un 19% á vez que o bosque atlántico minguou".

El bosque autóctono solo ocupa ya el 32,46 %

Segundo a súa análise, o eucalipto gañou ao parque un total de 214,77 hectáreas e o bosque autóctono xa só ocupa un 32,46%.

O parque natural das Fragas do Eume, un espazo destinado á conservación da paisaxe, pasou de ser un verdadeiro corredor ecolóxico a estar seriamente ameazado.

Algo ao que non é alleo o visitante, como comenta Cidrás, dado que "hai unha queixa moi estendida de que o eucalipto se está expandindo nas Fragas e isto está a impactar negativamente na mentalidade da xente, que sente defraudada cando as visita. Veñen coa percepción de que o eucalipto está expandido por todo o territorio galego e cando chega ao parque ve máis do mesmo".

Preguntado acerca de se a expansión da árbore é deliberada, é dicir, se hai novas plantacións dentro do parque, afirma que "a extensión do eucalipto vén motivada principalmente por dinámicas antrópicas, é dicir, dinámicas de plantación ou de abandono, fronte a unha expansión naturalizada moito máis reducida".

Bloqueo dos corredores ecolóxicos

"En termos ecolóxicos, unha consolidación do eucalipto no anel ao redor do bosque de ribeira sería moi perigoso polo bloqueo dos corredores ecolóxicos que nos últimos anos os biólogos e ecólogos sempre tentan poñer en valor".

Pero este mozo investigador observa certo indicio de esperanza dado que "hai unha cuestión educativa e de transformación social na que estamos inmersos a día de hoxe, máis aló das institucións, está a haber moito movemento social por tentar convencer a propietarios, comunidades de montes e á sociedade en xeral de que o cambio de paradigma é posible e necesario".

Neste sentido, desde o Colectivo Terra, unha asociación cultural moi activa do concello coruñés de Pontedeume, que comparte o parque natural cos pobos veciños da Capela, As Pontes, Cabanas e Monfero, destacan que "o eucalipto é unha árbore magnífica na súa terra de orixe, ao que a especulación humana ha convertido en invasor fóra dos bosques austrais".

Alternativa á cota láctea

Xesús García, un dos responsables do colectivo eumés expón a EFE que nas Fragas do Eume "os eucaliptos crecen por todas partes. Desde as cimas dos canóns do río precipítanse pola pendente enormes masas da árbore, que devoran ao seu paso ao bosque autóctono".

"Neste país expúxose o eucalipto como unha alternativa de futuro tras a imposición da cota láctea, que transformou brutalmente a paisaxe galega. Desde o sector forestal, aliado coa Xunta de Galicia, prometeron o ouro verde, con miles de hectáreas subvencionadas. Entón moita xente abandonou ese modo de vida que esixía traballo diario a pé de granxa e agora, que o prezo baixou tanto, o problema ambiental é xa un drama social provocado polo monopolio do sector. O prezo do eucalipto non é libre, fíxano as empresas papeleiras e ¿que é o que vemos agora? Montes abandonados e un rural morto".

"No caso particular do parque, o atraso de máis de vinte anos que acumula o Plan Reitor de Usos e Xestión do enclave ocasiona que se culpabilice da situación aos propietarios de terreos, cando eles son os primeiros prexudicados pola ausencia de lexislación".

Non importa a estación. Silencio perenne nas zonas ocupadas polo eucalipto. Un deserto verde e un monte mudo. EFEverde